در روایتهای متواتر و منقول از پیامبر اسلام صلی¬ الله ¬علیه¬ و آله ¬و سلم و ائمه هدیعلیهم السلام بر مساله شر و اصل «عوض‏» و «انتصاف‏» اهتمام فراوانی شده است که دراینجا عناوین مهم و عمده مساله شرّ را - که در دید مردم شرّ تلقی می‏شود - ذکرمی‏کنیم.
الف - مرگ و میرهای ناشی از حوادث طبیعی
یکی از مصادیق بارز شرّ، مرگ و میر انسانهای بی‏گناه در اثر حوادث طبیعی مانندزمین‏لرزه، آتشفشان، بیماریهای همه‏گیر و مهلک و غیره است. از دیدگاه پیشوایان دیندرست است که شرور و بلایا گریبانگیر بعضی مردم شده است و چه بسا آنها در صورت بقابه مقامهای عالی نائل می‏آمدند، لکن خداوند منان این کمبود و نقص و درد حاصل از اینبلایای طبیعی را در آخرت به نحو احسن جبران می‏کند، به گونه‏ای که انسان از ابتلایبه این گونه آلام و مصائب شکوه‏ای نمی‏کند چرا که خداوند پاداش مناسب به او اعطامی‏کند.
در روایات متعدد به مساله مرگ در اثر بیماریهای مختلف مانند بیماری طاعون و وباو حوادث طبیعی اشاره شده و کسانی که جان خود را به خاطر این امور از دست می‏دهند درحکم «شهید» هستند و اجر آن را دریافت می‏کنند، مثلا پیامبر اسلام صلی ¬الله ¬علیه ¬و ¬آله ¬و ¬سلم در روایتی از اصحابش می‏پرسد که شهید کیست؟ وقتی اصحاب می‏گویند شهید کسیاست که در راه خداوند و در میدان مقاتله کشته شود، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلممی‏فرماید: در این صورت تعداد شهدا اندک می‏شوند. و حضرت در پاسخ سئوال خود،می‏فرماید: «...الشَّهِیدُ الَّذِی ذَکَرْتُمْ وَ الطَّعِینُ وَ الْمَبْطُونُ وَ صَاحِبُ الْهَدْمِ وَ الْغَرَقِ وَ الْمَرْأَةُ تَمُوتُ جُمْعاً قَالُوا وَ کَیْفَ تَمُوتُ الْمَرْأَةُ جُمْعاً یَا رَسُولُ اللَّهِ قَالَ یَعْتَرِضُ وَلَدُهَا فِی بَطْنِهَا»[xix]
در این روایت ‏شریف تصریح شده است که کسی که در اثر بیماریهایی مانند استسقاء و وبا[xx] و یا حادثه¬ای مانند غرق شدن بمیرددر حکم شهید است، و در روایتی دیگر آمده است:
«الطاعون شهادة لکل مسلم‏»[xxi]
آنچه تا کنون درباره انواع مرگ و میر گفته شد مربوط به مرگ¬هایی است که علت ‏یاعلل آن جزء عوامل و حوادث طبیعی به شمار می‏آید، اما درباره قتل و کشتارهای فردی یاجمعی که بناحق توسط انسانهای ظالم انجام می‏گیرد همین ثواب نیز مطرح است، مثلا درروایتهای متعدد، کسی که به خاطر جان خود یا اهل خود و یا به خاطر مال و ثروت خودکشته شود اجر شهید را دارد.
«من ارید ماله بغیر حق فقاتل فقتل فهو شهید»، «من قتل دون اهله ظلما فهو شهید»، «من قتل دون ماله ظلما فهو شهید»، «من قاتل دون نفسه حتی یقتل فهو شهید» و «من قتلدون مظلمة فهو شهید».[xxii]
ب - انواع بیماریها
یکی دیگر از کانالهای رسوخ شر به حیات، ابتلای انسان به انواع بیماریهای موقت ویا دایمی است که انسان از این کانال متحمل رنج و درد فراوان و چه بسا غیر قابلتحملی می‏شود. در مقابل انسان¬هایی که گرفتار چنین امراض صعب¬العلاج یا غیر قابلعلاج هستند، استدلال به «عدمی بودن شر» یا «شر لازمه ادراک خیر» است و غیره، انساندردمند و متالم را قانع نمی‏کند، چرا که او می‏تواند پاسخ دهد که چرا باید من فدایخیر برتر اکثریت ‏یا ادراک خیر گردم و من بسوزم و دیگران عیش کنند. اما پاسخ متکلمانکه خداوند همه این مصائب و آلام را به نحو احسن و مضاعف جبران خواهد کرد عقلایی بهنظر می‏رسد. از این رو در روایات معصومان علیهم السلام به این نکته تصریح شده استکه خداوند در مقابل همه آلام و دردها مانند بیماری سردرد، تب و عقب ماندگی جسمی وذهنی، حتی اندوه و حزن قلبی و .... جزای برتر اعطا خواهد کرد.
امام صادق علیه السلام در توجیه نقصهای بدنی مانند نابینایی و ناشنواییمی‏فرماید: خداوند در آخرت به چنین اشخاصی در صورت بردباری و صبر، چنان پاداشی اعطامی‏کند که اگر بین بازگشت ‏به دنیا و تحمل دوباره همین مصائب و باقی ماندن در آخرتمخیر باشند، بازگشت ‏به بلایا را انتخاب می‏کنند تا اجرشان مضاعف گردد.
«ثم للذین ینزل بهم هذه البلایا من الثواب بعد الموت ان شکروا و اتابوا مایستصغرون معه ماینالهم منها، حتی انهم لو خیروا بعد الموت لاختاروا ان یردوا الیالبلایا لیزدادوا من الثواب‏».[xxiii]
امام رضا علیه السلام در فلسفه وجودی انواع مرض می‏فرماید:
«المرض للمؤمن تطهیر و رحمة و للکافر تعذیب و لعنة و ان المرض لایزال بالمؤمنحتی لایکون علیه ذنب‏».[xxiv]
درباره تب و سردرد وارد شده است: «ان المؤمن اذا حمی واحدة تناثرت الذنوب منهکورقة الشجر فان ان علی فراشه فانیته تسبیح و صیاحه تهلیل و تقلبه علی فراشه کمنیضرب بسیفه فی سبیل الله‏»[xxv].«صداع لیلة تحط کل خطیئة الاالکبائر»[xxvi]
بنابراین وقتی به آلام و شرور از دیدگاه عرشی بنگریم این مطلب دستگیرمان خواهدشد که شرور متضمن معانی ژرف و موجهی هستند و بی‏معنی دانستن شرور از دیدگاه «مذهب»‏حکایت از عدم شناخت مذهب می‏کند.[xxvii]
ج - فقر
فقر و ناداری یکی دیگر از ناهنجاریهای جامعه بشری را تشکیل می‏دهد و وجود فاصلهطبقاتی آن هم به فاصله زیاد در بین اقشار مختلف جامعه - که همه مخلوق الهی بشمارمی‏روند- شبهه‏ها و سؤالهای متعددی را متوجه اوصاف کمالی الهی می‏کند. ما در این مقام در صدد تحلیل و بررسی علل به وجود آمدن فقر اقتصادی و مسائلمرتبط  به آن نیستیم که آیا خود انسان به تنهایی مقصر است ‏یا نه؟ اما در این بین شکیوجود ندارد که فعلا در جهان خدا شرور و آلامی از این کانال رسوخ یافته و مستمندان وفقرا در عذاب جسمی و روحی به سر می‏برند و چه بسا بعضی نیز به خاطر عدم تامینمعیشت ‏خانواده خود، دست‏ به انتحار هم بزنند.
در حل این شبهه نمی‏توان به راه حلهای فلسفی گذشته استناد ورزید، بلکه به نظرمی‏رسد باز گره اشکال را با تمسک به روایت¬ها که خاستگاه اصل «عوض‏» و «انتصاف‏» است–گشوده خواهد شد، که این جا به اختصار اشاره می‏شود:
در روایت¬ها به انسانهای فقیر و تهیدست که دستشان از بیشتر منافع و لذتهای ایندنیا کوتاه است وعده جبران و بشارت اعواض مضاعف داده است و به ستودن و ستایش فقراییپرداخته است که گرفتار فقرند و در حالی که نمی¬توانند وضع خود را تغییر بدهند، بر این ابتلاء صبر می¬کنند که به بعضی از آنها اشاره می‏شود.
در روایتی معصوم علیهم السلام فقر را در حکم شهادت ذکر می‏کند: «و الفقر عنداللهمثل الشهادة».[xxviii]در روایتهای مختلف به ورود فقرا به بهشت پیش ازاغنیا و بدون حساب اشاره شده است. امام صادق‏علیه السلام می‏فرماید:
«ان فقراء المسلمین یتقلبون فی ریاض الجنة قبل اغنیائهم باربعین خریفا».[xxix]
در روایتی از فقرا به عنوان احباء الهی یاد شده است.
«قال موسی علیه السلام: یا رب من احباؤک حتی احبهم لاجلک؟ فقال: کل فقیرفقیر».[xxx]
در روایتی دیگر از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده که اکثر اهل بهشت رافقرا و اکثر اهل جهنم را اغنیا تشکیل می‏دهند:
«اطلعت فی الجنة فرایت اکثر اهلها الفقراء و اطلعت فی النار فرایت اکثر اهلهاالاغنیاء».[xxxi]
و سرانجام فقرا در قیامت محرومیت ‏خود را از نعمتهای دنیوی چنین اعلام می‏کنند:
«خدایا اهل دنیا در مادیات با همدیگر مسابقه گذاشتند، با زنان ازدواجکردند، لباسهای نرم پوشیدند، از طعام¬های لذیذ برخوردار شدند، در خانه‏ها ساکن شدندو از بهترین مرکبها استفاده کردند، خدایا به ما هم مانند آنهاعطا فرما».
خداوند متعال در استجابت دعای آنها می‏فرماید که هفتاد مرتبه بالاتر از آنچه به اهل دنیا از ابتدا تا آخر دنیا دادیم، به شمار عطا می‏کنیم.
«ولک ولکل عبد منکم مثل ما اعطیت اهل الدنیا منذ کانت الدنیا الی ان انقضتالدنیا سبعون ضعفا».[xxxii]
مثلا انسانی که وارد بازار میوه فروشان می‏شود و قدرت خرید بیشتر میوه‏جات راندارد، خداوند به هر آنچه می‏بیند اما نمی‏تواندبخرد، حسنه‏ای اعطا می‏کند. امام صادق علیه السلام خطاب به یکی از اصحابش فرمود:
«اما تدخل السوق؟ اما تری الفاکهة تباع؟ والشی‏ء مما تشتهیه؟ فقلت: بلی، فقالعلیه السلام: اما ان لک بکل ما تراه فلاتقدر علی حسنة‏».[xxxiii]
از همه اینها مهمتر معذرت خواهی خداوند منان از فقرا در قیامت است که طبقروایت‏خداوند مانند معذرت خواهی برادر از برادر، از فقرا معذرت خواهی می‏کند و درمقابل فقر فقیر نعمتهای بی‏کرانی اعطا می‏فرماید:
«ان الله جل ثناؤه لیعتذر الی عبده المؤمن المحوج فی الدنیا کما یعتذر الاخ الیاخیه الحدیث‏».[xxxiv]
تذکار
در اینجا باید به این نکته اشاره شود که از این روایتها تشویق به فقر به هیچ وجهاستفاده نمی‏شود، بلکه مراد روایت این است که اگر بنا به عللی انسان زندگی فقیرانهداشته باشد و نتواند خود را از آفت فقر - که در بعضی روایتها از آن به زمینه کفرتعبیر شده است - نجات دهد. از این بابت نباید خود و یا خداوند را مذمت کند، چرا کهعالم در همین دنیا خلاصه نمی‏شود. و برفهای زمستانه آن آب خواهد شد تا دریچه بهارزندگی برای محرومان در فردای دیگر گشوده شود.
3. دلیل عقلی
متالهان اعم از متکلمان و فلاسفه بعد از اثبات عقلی «واجب الوجود» از همین عنوان،وصف استغنا و قدرت مطلق و همچنین علم همه‏دان واجب الوجود را استنتاج می‏کنند، چراکه در صورت کرانمند بودن اوصاف کمالی الهی عنوان «واجب الوجود» بر آن صدق نمی‏کند واین خلاف فرض است، بنابراین خداوند غنی و عالم مطلق است.
محقق طوسی در این باره گوید: «وجوب الوجود یدل علی سرمدیته و نفی الزاید والحاجة و علی ثبوت الجود و التمام وفوقه و الخیریة و الحکمة و التجبر».[xxxv]
از سوی دیگر وقتی داعی و انگیزه ارتکاب افعال قبیح و ظلم را مورد تحلیل و تجزیهقرار می‏دهیم با دو عامل انگیزه‏ای، به نام «احتیاج‏» و «جهل‏» مواجه می‏شویم، بهاین معنا که فاعلی که مرتکب فعل قبیح و ناروایی می‏شود بالضرورة داعی و انگیخته اوبه سوی فعل زشت ‏یکی از این دو انگیزه است، مثلا کسی که دزدی می‏کند انگیزه‏اش رفعحاجت‏خود است و یا کسی که از روی عصبانیت ‏به شخص دیگر ضرب و جرح وارد می‏کند،داعی‏اش تشفی نفس و خاموش کردن شعله آتش قلب خود است که به آن نیازمند است، یا کسیبدون علم در حق شخص دیگر ظلم می‏کند و بدون آگاهی مرتکب امر قبیح می‏گردد، بنابراینانگیزه‏های فاعل شرّ به یکی از این دو انگیزه برمی‏گردد.
از این دو مقدمه [غنی و قدرت و علم مطلق الهی و رجوع انگیزه فعل شرّ به دو داعیفوق] به این ره¬یافت می‏رسیم که خداوند نمی‏تواند فاعل امر قبیح و فعل ناروا گردد،چون هیچ یک از این دو داعی در وجود او قابل تصور نیست، چرا که حسب ادله خداوند غنیو قادر و عالم مطلق است.[xxxvi]
از این رو هیچ انگیزه و توجیهی وجود ندارد که خداوند متعال در حق مخلوقات خود ازجمله انسان -که گل سرسبد بوستان آفرینش است- ظلم و فعل قبیحی را روا بدارد. پس آنچهخود را «شرّ» و «ظلم‏» در حق بندگان می¬نمایاند حتما در آن خیر و مصلحتی نهفته است کهما از آن غافل و بی‏خبریم.
علامه حلی در این باره می‏فرماید: «داعی و انگیزه فعل قبیح و شر در سه انگیزه«نیاز» «جهل‏» «حکمت‏» خلاصه می‏شود. اولی به این صورت که شخص آگاه از قبح فعل بهخاطر نیاز مرتکب آن می‏شود. دومی، به این گونه است که شخص قادر توان ترک قبیح رادارد اما چون آگاه از قبح فعل نیست، آن را انجام می‏دهد. سومی، به این گونه است کهشخص، هم عالم به قبح فعل است و هم نیازی به آن ندارد اما به خاطر وجود مصلحت و حکمتانجام می‏دهد که با آمدن مصلحت در بین، فعل از قبح خارج و متصف به نیکو می‏گردد. وچون خداوند متعال فاعل غنی و عالم و حکیم است، به هیچ وجه داعی اول که ملاک صدورفعل قبیح بود، در او متصور نیست و لذا صدور فعل قبیح از باری تعالی محالاست‏[xxxvii]».به عبارت دیگر، چون ذات خداوند متعال دارای صفات کمالی مطلقاز قبیل جود، فیض، رحمت، حکمت، کرامت و غیره است و هیچ صفت نقصی مانند بخل، حسادت،تشفی خاطر و غیره در او نیست پس آنچه از آن منبع نورانی به آیینه وجود امکانی بتابدهمه‏اش مطابق اصل سنخیت و مطابق عکس بامعکوس نورانی و جمیل و نیکو و خیر خواهانه وحکیمانه است[xxxviii] « کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی‏ شاکِلَتِهِ [xxxix]‏» «ان الله جمیل و یحبالجمال‏».
سخن در این مقوله وسع بیشتری را می‏خواهد که به همین اندازه بسنده می‏شود.
________________________________________
[i] برای پاسخ، قسمتی از مقاله‌ای  که در این خصوص در فصلنامه نامه مفید شماره 11 به چاپ رسیده و از دیدگاه متکلمین به موضوع شرِِّ نگریسته است را ارسال می¬کنیم (البته همین مقاله به صورت کامل در قسمت مجلات سایت موجود می-باشد)
[ii] مرتضی مطهری، عدل الهی، انتشارات اسلامی قم، 1361، ص‏152.
[iii] الیاقوت، کتابخانه آیة‏اله نجفی، قم، ص 49.
[iv] الذخیرة فی علم الکلام، انتشارات اسلامی، ص‏242. و ایضا ر.ک: انوار الملکوت، ص‏130، ارشاد الطالبین، ص‏285، قواعد المرام، ص‏120، المنقذ من التقلید، ج 1، ص‏333.
[v] ابن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، القول فی العدل، انتشارات کتابخانه آیتاله نجفی قم، ص‏49.
[vi] شیخ طوسی، تمهید الاصول در علم کلام اسلامی، ص‏507.
[vii]دلائل الصدق، انتشارات بصیرتی قم، ج 1، ص‏361.
[viii] حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ج 1، ص 330 و ایضا ص 178-143 و ص 307-352.
[ix] اسراء/83.«هنگامی که به انسان نعمت می‏بخشیم، (از حق) روی می‏گرداند و متکبرانه دور می‏شود؛ و هنگامی که (کمترین) بدی به او می‏رسد، (از همه چیز) مایوس می‏گردد!»
[x] فصلت/51.«و هرگاه به انسان (غافل و بی‏خبر) نعمت دهیم، روی می‏گرداند و به حال تکبّر از حق دور می‏شود؛ ولی هرگاه مختصر ناراحتی به او رسد، تقاضای فراوان و مستمرّ (برای بر طرف شدن آن) دارد! »
[xi] معارج/20و 21.« هنگامی که بدی به او رسد بیتابی می‏کند * و هنگامی که خوبی به او رسد مانع دیگران می‏شود (و بخل می‏ورزد)
[xii] فصلت/49.«انسان هرگز از تقاضای نیکی (و نعمت) خسته نمی‏شود؛ و هرگاه شرّ و بدی به او رسد، بسیار مأیوس و نومید می‏گردد!»
[xiii] انبیاء/ 35.«هر انسانی طعم مرگ را می‏چشد! و شما را با بدیها و خوبیها آزمایش می‏کنیم؛ و سرانجام بسوی ما بازگردانده می‏شوید!»
[xiv] بقره/155.« قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مالها و جانها و میوه‏ها، آزمایش می‏کنیم؛ و بشارت ده به استقامت‏کنندگان!»
[xv] اعراف / 130.«و ما نزدیکان فرعون (و قوم او) را به خشکسالی و کمبود میوه‏ها گرفتار کردیم، شاید متذکر گردند!»
[xvi] مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر امتحان با شر می‏نویسد: «ای و نمتحنکم بماتکرهونه من مرض و فقر و غیره‏» ر. ک: المیزان، ج 14، ص 287.
[xvii] اعراف/ 136.«سرانجام از آنها انتقام گرفتیم، و آنان را در دریا غرق کردیم؛ زیرا آیات ما را تکذیب کردند، و از آن غافل بودند.»
[xviii] (حجر/ 74) «سپس (شهر و آبادی آنها را زیر و رو کردیم؛) بالای آن را پایین قرار دادیم؛ و بارانی از سنگ بر آنها فرو ریختیم!»
[xix]مستدرک‏الوسائل ج : 2 ص :159 حدیث 1691(چهلمین حدیث از بَابُ نَوَادِرِ مَا یَتَعَلَّقُ بِأَبْوَابِ الِاحْتِضَارِ)
[xx]المَبْطونُ شهیدٌ أَی الذی یموتُ بمَرَض بَطْنه کالاسْتِسْقاء و نحوه. "لسان العرب ج13ص52 در معنی کلمه بطن و مبطون"
[xxi] میزان الحکمة، ج 5، ص 198.
[xxii] ر.ک: میزان الحکمة، ج 5، ص 196.
[xxiii] بحار الانوار، ج 3، ص 71.
[xxiv] ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 429. کتابخانه صدوق، با ترجمه علی اکبرغفاری: «بیماری مؤمن موجب پاک شدن او از گناهان و لغزشها و رحمت الهی در حق مؤمناست و برای کافر عذاب ولعن است‏بیماری در حیات مؤمن وجود دارد تا اینکه گناهان اوپاک گردد».
[xxv] همان، ص 427، «مؤمن وقتی مبتلا به تب گردد گناهان او مانند برگ درختانمی‏ریزد و ناله‏های او در بستر بیماری تسبیح و صیحه او تهلیل [لا اله الا الله] استو پهلو به پهلو شدن در بستر خویش مانند کسی است که در راه خدا با شمشیرش مجاهدهمی‏کند».
[xxvi] همان، ص 430، «سردرد در یک شب خطایای انسان را بجز کبائر زایل می‏کند».
[xxvii] ر.ک: دولت عقل، دکتر حسین بشیریه، ص‏194. «مؤمنان در زندگی روزمره با حوادثیروبرو می‏شوند که از دیدگاه مذهب بی‏معنی و فاقد توضیح است مثل مساله شر و درد ورنج که بر سر مؤمنان واقعی می‏آید».
[xxviii]همان، ص 50.
[xxix]اصول کافی، کتاب الایمان و الکفر، باب فضل فقراء المسلمین، حدیث اول، ج 3، ص359.
[xxx]همان، ص 196.
[xxxi]همان، ص 195.
[xxxii]اصول کافی، ج 3، ص 361.
[xxxiii]همان، ص 363.
[xxxiv]همان، ص 364.
[xxxv]کشف المراد، قسم الالهیات، فصل 2، صص‏225233، طبع مصطفوی قم، نقل تلخیص.
[xxxvi]بنیاد این دلیل را می‏توان از احادیث نبوی و ولوی یافت، مثلا پیامبر اسلام در استدلال بر عدالت‏خداوند در پاسخ عالم یهودی می‏فرماید: «لعلمه بقبحه و استغنائه عنه‏» ر.ک: امالی سید مرتضی، ج 1، ص‏106.
[xxxvii]دلائل الصدق، ج 2، ص 378.
[xxxviii]این استدلال به نحو زیبا در آثار افلاطون دیده می‏شود، ر.ک: جمهور، شماره 379.
[xxxix]قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی‏ شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی‏ سَبیلاً(اسراء 84)
بگو: «هر کس طبق روش (و خلق و خوی) خود عمل می‏کند؛ و پروردگارتان کسانی را که راهشان نیکوتر است، بهتر می‏شناسد.»