اینك پس از بررسى اجمالى ادوار دهگانه حوزه مدینه منوره در عصر رسالت و امامت، مشاهیر دانش پژوهان و محدثان و مفسران این حوزه از حوزه ‏هاى علمیه شیعه كه بار علمى بسیار عظیمى را در این دوره ‏هاى پر مخاطره بر دوش كشیده و دانشگاه علمى شیعه را فروغ بخشیده ‏اند، به اختصار معرفى مى‏گردند:
آل ابى رافع
این خاندان از برترین خانواده ‏هاى شیعه و از متقدم‏ ترین اسلام آورندگان به دین مبین هستند. ابو رافع در مكه اسلام آورد و دوباره هجرت نمود، بارى با جعفر بن ابى طالب (ع) به حبشه و دیگر بار با رسول خدا (ص) به مدینه. وى از جمله كسانى است كه به هر دو قبله نماز گزارده است. بعد از رسول خدا (ص) ملازم حضرت على (ع) بود و با آن حضرت به كوفه رفت و خزانه‏ دار امام در كوفه گردید و پس از شهادت امام با حضرت امام حسن (ع) به مدینه بازگشت. وى از نخستین دانشمندان شیعه محسوب مى‏گردد. كتاب «السنن و الاحكام و القضایا» از تصنیفات اوست كه روایات آن را از حضرت على (ع) نقل نموده است. «عبید الله‏» و «على‏» نیز از فرزندان او و از اصحاب حضرت على (ع) و كاتبین ایشان به شمار مى‏روند. كتاب «قضایا امیر المؤمنین (ع)» از تصنیفات عبید الله است. «على ابن ابى رافع‏» نیز كتاب هاى بسیارى در فنون فقه نگاشته كه مى‏شود كتابهاى وى در «وضو» و «صلاة‏» را نام برد. همچنین عبید الله بن على بن ابى رافع و عون بن عبید الله بن ابى رافع و محمد بن عبید الله بن ابى رافع از راویان احادیث‏ حضرت على (ع) مى‏باشند.
آل ابى شعبة
آل شیعة از بهترین و موثق‏ترین خاندان شیعه هستند كه احادیث اهل بیت (ع) را نقل نموده‏ اند. «ابو شعبه‏» از اصحاب امام حسن و امام حسین (ع) است و «على‏» و «عمر» فرزندان اویند.
«عبید الله‏» ، «محمد» ، «عمران‏» و «عبد الاعلى‏» كه از فرزندان «على‏» مى‏باشند همگى از اصحاب امام صادق (ع) هستند.
«یحیى بن عمران‏» از اصحاب امام صادق و امام كاظم ( علیهما السلام) است و «احمد بن عمر بن ابى شعبه‏» از اصحاب امام كاظم و امام رضا ( علیهما السلام) . افراد دیگرى نیز در این خاندان مى‏باشند كه از اصحاب ائمه (ع) و مصنفان كتب حدیث‏ شناخته مى‏شوند.
آل اعین
این خاندان از بزرگان شعبه مى‏باشند كه احادیث اهل بیت (ع) را روایت نموده‏اند و برخى از آنان در فقه به مدارج عالى نایل شده‏اند. اوایل این خاندان امام سجاد، امام باقر و امام صادق ( علیهم السلام) را درك نموده‏اند و تا غیبت كبرى باقى بودند و دانشمندانى در فقه و حدیث و قرائت و ادب اسلامى به جهان شیعه ارزانى داشته‏اند.
«حمران‏»، «زرارة‏» ، «عبد الملك‏» و «بكیر» فرزندان «اعین‏» هستند كه هر یك فرزندانى هم داشته و از امامان شیعه به نقل حدیث پرداخته‏اند.
آل ابى صفیة
«ابو حمزة ثمالى، ثابت‏بن دينار» بزرگ خاندان آل ابى صفیة است و «محمد» «على‏» و «حسين‏» پسران وى مى‏باشند كه از ثقات شناخته مى‏شوند.
ابو حمزه ثمالى در پیشگاه ائمه مقامى والا داشت و موفق به ملاقات امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام كاظم ( علیهم السلام) گردید. ابن ندیم كتاب تفسیرى را به وى نسبت مى‏دهد.
فضل بن شاذان گوید: امام رضا (ع) مى‏فرمود:
«ابو حمزه ثمالى در زمان خویش بسان سلمان فارسى در عصر خود بود و چهار تن از اهل بیت را خدمت نموده است: «على بن الحسین‏» (ع)، «محمد بن على‏» (ع)، «جعفر بن محمد» (ع) و «زمانى چند از عصر امام موسى كاظم (ع)».
آل ابى اراكة
اسم او «میمون الكندى‏» است و «بشیر» و «شجرة‏» فرزندان اویند. «اسحاق بن بشیر» ، «على بن شجرة‏» و «حسن بن شجرة‏» نیز از این خاندان هستند كه از ائمه تعلیم دیده و روایت نقل نموده‏اند.
آل ابى الجعد
سالم، عبید و زیاد پسران ابى الجعد و از اصحاب امیر المؤمنین (ع) هستند.
آل ابى الجهم
از خاندان قابوس بن نعمان بن منذر خانواده بزرگى در كوفه است كه «سعید بن الجهم‏» از آنهاست. «حسین بن سعید» ، «منذر بن سعید» ، «محمد بن المنذر بن سعید» و «منذر بن محمد بن منذر ابن سعید» نیز از همین خاندان هستند.
سعید بن ابى الجهم از ثقات حدیث است كه بیشتر از ابان بن تغلب و حضرت صادق و كاظم (ع) روایت نقل كرده است. وى كتابى در انواع بابهاى فقه و در قضایا و سنن نگاشته است.
نصیر بن قابوس و نعیم قابوسى نیز از این خاندان هستند. نصر بن قابوس از امام صادق، امام كاظم و امام رضا ( علیهم السلام) حدیث نقل نموده است.
آل ابى سارة
«حسن بن ابى سارة‏» و برادرش «مسلم‏» و فرزندش «محمد بن حسن‏» و برادرزاده ‏گانش «عمرو بن مسلم‏» و «معاذ بن مسلم‏» و «حسین بن معاذ» از این خاندان هستند. «محمد بن حسن بن ابى سارة‏» از اصحاب امام صادق و امام باقر ( علیهما السلام) است.
بنو الیاس البجلى الكوفى
ابو الیاس از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) است و كتابى نیز تالیف كرده است. فرزندش الیاس بن عمرو نیز از مشایخ اصحاب امام صادق (ع) و داراى كتاب حدیث است.
بنو عبد ربه
«شهاب‏» ، «وهب‏» ، «عبد الرحیم‏» ، «عبد الخالق‏» و «اسماعیل بن عبد الخالق‏» از این خاندان شیعه مى‏باشند كه از امام باقر و امام صادق - علیهما السلام - حدیث نقل كرده‏اند.
اسماعیل بن عبد الخالق از بزرگان حدیث و فقهاى شیعه امامیه است كه كتابى دارد كه جمعى از آن روایت كرده اند.
بنو سوقة
«سوقه‏» و فرزندانش «حفص‏» ، «زیاد» و «محمد» از ثقات مى‏باشند كه از امام سجاد، امام باقر و امام صادق (ع) نقل حدیث كرده ‏اند.
جابر بن عبد الله بن عمرو الانصارى وى از شیعیان امیر المؤمنین على (ع) است كه در طبقه اول روات حدیث جاى گرفته و از كسانى است كه «صحیفه فاطمه (ع)» را كه در آن نام ائمه اثنى عشر برده شده، روایت نموده است. جابر بن عبد الله انصارى از اصحاب امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر ( علیهم السلام) بوده و نخستین كسى است كه به زیارت مرقد امام حسین (ع) رفته است.
جندب بن جنادة، ابوذر الغفارى
وى چهارمین مسلمان و خادم رسول اكرم (ص) و از بزرگان صحابه است كه در اثر خشم عثمان به «ربذه‏» تبعید شد و در آنجا به لقاى حق شتافت.
حذیفة بن الیمان
وى از اصحاب رسول اكرم (ص) و صاحب سر آن حضرت و از چهار بزرگ مرد شناخته شده (1) و از جمله كسانى است كه بر حضرت فاطمه (س) نماز گزارده‏اند. (2)
خالد بن زید بن كلیب (ابو ایوب انصارى)
وى از بزرگان صحابه است كه حضرت رسول اكرم (ص) وقتى به مدینه قدم نهادند در خانه ایشان سكنى گزیدند. او پس از پیامبر از اصحاب امیر المؤمنین (ع) به شمار آمد.
خالد بن سعید بن العاص
وى از كسانى است كه در گرایش به دین اسلام بر دیگران پیشى گرفتند و ولایت‏حضرت على (ع) را پذیرفتند. او به همراه مهاجران به حبشه هجرت كرد و در جنگهاى صدر اسلام شركت جست و پس از رسول خدا (ص) از جمله دوازده نفرى بود كه كار ابوبكر را ناپسند شمرد و مردم را به رهبرى معصوم (ع) دعوت كرد.
خباب بن الارت تمیمى
وى از اصحاب رسول اكرم (ص) و على (ع) است كه بعد از پیامبر در كوفه سكونت گزید و در سال 37 هجرى به دیار باقى شتافت.
خزیمة ذو الشهادتین
وى از بزرگان اصحاب پیامبر خدا (ص) و حضرت على (ع) است كه در جنگ صفین بعد از عمار به شهادت رسیده است. علت نامگذارى خزیمة به «ذو الشهادتین‏» این است كه روزى پیامبر از بیابانگردى اسبى خرید. وى گفت: كسى نیست كه بر این خرید شهادت دهد. خزیمه شهادت داد و پیامبر سخن او را تصدیق نمود. و به جاى دو شهادت پذیرفت. آن گاه رو به خزیمه كرده، فرمود: چگونه به چیزى شهادت دادى كه در آنجا حاضر نبودى؟ خزیمه گفت: اى رسول خدا من شما را به اخبار آسمانى تصدیق كردم نه به خبرهاى زمینى. (3)
عمار بن یاسر
ابو یقظان از اصحاب پیامبر (ص) و از نخستین ایمان آورندگان به وى است. پدر و مادرش را قریش به جهت‏سب نكردن رسول خدا (ص) به شهادت رساندند و عمار جانش را نجات داد و دوبار هجرت نمود. پس از رحلت پیامبر از اصحاب حضرت على (ع) گردید و در ركاب آن حضرت در جنگ صفین شربت‏شهادت نوشید و سخن رسول اعظم الهى (ص) تفسیر گشت كه «عمار را گروهى یاغى (سركش) خواهند كشت.»
________________________
1. سید تفرشى در نقد الرجال در شرح حال جندب بن جنادة ابى ذر گوید: «چهار بزرگ مرد، سلمان و مقداد و ابوذر و حذیفه . . . رضى الله عنهم هستند» .
2. رجال السید بحر العلوم، ج 2 ص 168، الدرجات الرفیعة، ص 385.
3. رجال السید بحر العلوم، ج 2، ص 345، طبقات ابن سعد الكبرى، ج 2، ص 379.
________________________
منابع مقاله:
حوزه ‏هاى علمیه شیعه در گستره جهان، ص 156، سید علیرضا سید كبارى؛