محيطى كه پيغمبر اسلام (صلى الله عليه وآله) در آن نشو و نما كرده و به حدّ رشد و سپس به مرتبه نبوّت و رسالت رسيد ، از هر گونه فضايل انسانى و كمالات نفسانى خالى و همه اخلاق رذيله و صفات بهيمى ، سبعى و شيطانى در آنجا حكمفرما بود . كبر ، نخوت ، خودپسندى ، خيانت ، دروغ ، دزدى ، قتل ، غارت ، بى عفتى ، زنا ، قمار ، كينه توزى ، ظلم ، بى انصافى ، مى گسارى و صدها مفاسد ديگر در ميان آن ها شيوع داشت و تواضع ، فروتنى ، امانت ، راستى ، رحم ، عاطفت ، عفّت ، پاكدامنى ، انصاف ، مروّت ، عدالت ، احسان و ديگر صفات نيك ، رخت بربسته بودند . در چنين محيطى پيغمبر اسلام به وسيله قرآن جامعه را به پيراسته شدن از صفات زشت و آراسته شدن به صفات نيك دعوت فرمود . يك جا مى فرمايد : (إِنَّ اللهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإِحْسانِ وَإِيتاءِ ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ)(36) .
و در جاى ديگر مى فرمايد : (وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً . . .) إلى آخر(37) .
و جاى ديگر مى فرمايد : (وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً . . .) إلى آخر(38) و غير اين ها از آيات ديگر كه در سوره هاى مختلف قرآن است ، و كمتر سوره اى در قرآن وجود دارد كه خالى از دستورات اخلاقى باشد ، حتى قصص قرآنى نتيجه آن ها منتهى به تخلّق به اخلاق نيكان و اجتناب از عادات بدان مى گردد ، بلكه هدف قرآن و علّت بعثت پيغمبر اسلام تتميم مكارم اخلاق و تأسيس كارخانه آدم سازى و افتتاح مكتب اخلاقى بوده كه مى فرمايد :
«بُعثت لاُتمّم مكارم الأخلاق»(39) .
و مكتبى را كه قرآن تأسيس فرمود ، مانند بعض مكاتب فلاسفه مكتب تئورى و فرض نبوده ، بلكه مكتب عمل و تحقق دادن به اخلاق حسنه و ملكات فاضله و صفات شايسته در خارج بوده و به مفهوم خالى از مصداق اهمّيتى نداده و از همين جهت در مدت كمى توانست مردانى را تربيت كند كه از لحاظ اخلاق ، برادرى ، برابرى ، گذشت ، صميميّت و ساير صفات برجسته ، موجب حيرت جهانيان و واقعاً در خور ستايش و ثنا باشند و در خود قرآن در توصيف آنان مى فرمايد : (وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَ الإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)(40) .
و بالجمله ، اگر كسى به دقّت در دستورات اخلاقى قرآن بنگرد و سپس تأثير شگفت آورى را كه اين دستورات در مسلمين صدر اول بخشيد بررسى و مطالعه نمايد ، اذعان و اعتراف مى كند كه اين كتاب از جانب خداوند حكيم و مربّى و پروردگار جهانيان است ، كه تربيت تكوينى و تشريعى آنان لايق به شأن اوست .
__________________________________________________
[36] .  به درستى كه خدا امر مى كند به عدالت و نيكى و اداى حقوق خويشاوندان ، و نهى مى كند از كارهاى قبيح و زشت و تجاوز به حقوق ديگران ، شما را پند مى دهد شايد متذكّر شويد . سوره نحل : آيه 90 .
[37] .  پروردگار تو حكم مى كند كه غير او را عبادت نكنيد و به پدر و مادر احسان نماييد . . . سوره اسراء : آيه 23 ـ 38 .
[38] .  بندگان خدا كسانى هستند كه فروتن بر روى زمين راه مى روند و هر گاه نادانان با آن ها سخن گويند به كلام مسالمت آميز پاسخ دهند . . . سوره فرقان : آيه 63 تا آخر سوره .
[39] .  برانگيخته شدم تا مكارم اخلاق را تمام گردانم . كنز العمال : ج11 ، ص189 ، ح31966 .
[40] .  و (نيز) كسانى كه قبل از (مهاجران) در (مدينه) جاى گرفته وايمان آورده اند ; هركس را كه به سوى آنان كوچ كرده دوست دارند ; ونسبت به آنچه به ايشان داده شده است در دلهايشان حسدى نمى يابند ; و هر چند در خودشان احتياجى (مبرم) باشد ، آن ها را بر خودشان مقدّم مى دارند . وهركس از خسّت نفس خود مصون ماند ، ايشانند كه رستگارانند . سوره حشر : آيه 9 .